विश्व पुस्तक दिवसको दिन विवेक ओझाको ऐठन पढेर सके। पढ्दै गर्दा बीच बीचमा रिंगटा लाग्ला झैँ बनायो।बिचैमा छोडौ झैँ नभएको पनि हैन। तर लेखकले कठालोमा समातेर अन्तिमसम्म नपुर्याई छोडेनन्। पढ्न झ्याउ लाग्यो भने धेरै किताब बिचमै छोडिन्छ। तर ऐठन झ्याउ लागेर हैन। डर लागेर हो। प्राकथनको दृष्य नै यति बिभत्स देखाइन्छ कि अगाडी झन् कस्तो होला भन्ने डर र कौतुहलता संगसंगै आउछ। कथाको  मुख्य पात्र बबनकुमार एक भब्य अस्पतालमा सिन्जोफ्रेनिया नामक मानशिक रोगको उपचार गराइरहेको हुन्छ। त्यो बेला उसले महाभारत पढ्ने गरेको हुनाले सपनामा ऊ कुरुक्षेत्रको लढाईमा घाइते हुन्छ। उसका दुवै हात गिडिएर भुइमा लढिरहेको अवस्थामा चिल आएर उसको छातीमा बस्छ। धपावस भने दुवै हात छैनन्। उसले निरिह भएर मृतु कुर्दै गर्दा चिलले ऊ संगैको लासको आखाँमा तिखो चुच्चोले घचघच पारेर नसासँगै डल्लो निकाल्छ। त्यो दृश्यले मलाई भनन रिंगटा लाग्ला झैँ बनायो। यस्तो विभत्स चित्र कसरि कल्पना गर्न सकेका होलान लेखकले भन्ने लाग्यो। अर्को मनले सोंच्यो लेखकले त कल्पना मात्र गरे, तर युद्दको बेला यस्ता घटनाहरु कल्पना हैन सत्य थिए। किताब पढ्दै जाँदा यस्तो लाग्यो कि युद्दको बारेमा लेखिएका किताबका पानाहरुमा मृतकका आत्माहरु लुकेर बसेका हुँदारहेछन।जब पाठकले पढ्छन, ति आत्मा जीवित बन्छन र पढुन्जेल पाठकलाई आफै मृतुको भयङ्कर कथा सुनाएर तर्साइरहन्छन । 

दाङ्गमा भएको दोहोरो भिडन्तमा बबनसिंहले श्रीमती उर्मिला र छोरा प्रल्हादलाई एकैचोटी गुमाउन पुग्छ। त्यो पनि बैबाहिक बर्षगाँठको दिन। आँखै अगाडी छोरालाई छापामारहरुले जिउदै गाडीदिन्छन  र उसलाई बन्दी  बनाउछन। बन्दी बनाइसकेपछि आफूसंगै लिएर जान्छन। यसरि छापामारको टोलिसंग हिड्दै गर्दा उसले कैयन क्रुर र अमानबिय बिभत्स घटनाहरु देख्न पुग्छ। कतै गाँउले महिलाहरु छापामारका कमान्डरहरुबाट बलात्कृत हुन्छन भने कतै राज्यको सेनाबाट। कैयौ युद्दबन्दीहरुलाई दुवै पक्षका सेनाहरुले चरम यातना दिएर मार्छन। रुखमा बानेर हातखुट्टा गिड्ने, ढुङ्गाले खुट्टा थिच्दिने, बानेर भीरबाट खसाल्ने, बन्चरोले छप्काउने जस्ता दृश्यहरु यत्रतत्र छन्। ज्वाला नाम गरेको छापामार कमान्डरले एक प्रहरी बन्दीलाई छातीमा भालाले चिरेर, हात गिडेर खुर्सानीको धुलो सम्म हालेको दृश्यले कमजोर मुटु हुनेलाई सुताउन बेर लाग्दैन। यी सबै दृश्यहरुको प्रत्यक्षदर्शी बबनले आफुपनि कतिबेला त्यस्तै गरि मोर्नु पर्ने हो भन्ने डरले छटपटीरहेको हुन्छ । राज्यका सैनिकहरुले आफु तथा आफ्नो परिबार प्रति गरेको ज्याजतिको बदला लिनकै लागि कतिपय बिद्रोही पार्टी भित्र  प्रवेश गरेका हुन्छन। तिनै मान्छेहरु झन् क्रुर बनेको यथार्थलाई देखाएका लेखकले देखाएका छन्। बन्दी बनाइएको गोकुल पछि छापामारमा लागेर सबैभन्दा क्रुर नरभंशी बन्न पुग्छ। 

कथाको कलाइमेक्स आछामको सदरमुकाम मगलसेन आक्रमण हो जस्तो लाग्यो मलाई। त्यहाँ पुगुन्जेल बबन्सिङ्ग छापामारकै एक हिस्सा बन्न पुग्छ। त्यहाँ उसलाई घाइतेहरु ओसार्ने जिम्मा दिइएको हुन्छ। त्यो घटनाको दृश्य महाभारतमा बर्णन गरिएको कुरुक्षेत्रको भन्दा विभत्स हुन्छ। बुको चिउरा खाएर सलह झैँ छापामारहरु आर्मी क्याम्पभित्र प्रवेश गर्छन र अन्ध धुन्द आक्रमण गर्छन। त्यहाँ सुतिरहेका, आत्मसमर्पण गरेका सबै सैनिकहरुलाई उनिहरुले लाइन लगाइएर गोलिले उडाउछ्न। त्यतिमात्र नभई दरबारमा रहेका कर्मचारीहरु समेतलाई बन्चरोले दाउरा चिरे झैँ टाउको चिर्छ्न। जिउदोलाई मारे मारे, मोरिसकेकालाई पनि चिन्न नसकिने गरि लाशलाई क्षतविक्षत बनाउछन। त्यो दृष्य कम्बोडियाको पोलपोटको जेनोसाइट, हिटलरले  ग्यास चेम्बरमा हालेर  यहुदीहरू पोलेको तथा इदिअमिनले मान्छेहरुको  मुटुकलेजो खाएको दृश्य भन्दा कम थिएन। 

 उपन्यासको अन्त्यतिर लेखकले यस्तो समाजको कल्पना गरेका छन् जहाँ भात खानु पनि मान्छेहरुको लागि ठुलो कुरा हुन्छ। रेस्टुरेन्टमा मान्छेको माशुबाट बनेका परिकारहरु पाइन्छन। हरेक मान्छेहरुमा केहि न केहि खोट हुन्छ। कसैको हात हुदैन, कसैको खुट्टा, कसैको कान त कसैको आँखा। मार्गरेट आटउडको 'हेन्डमेडस् टेल" उपन्यासको आधारमा बनाइएको टेली सिरिज यस्तै भिभत्स दृश्यले गर्दा मैले पुरै नहेरी बिचमै छोडेको थिए। यसमा युद्धको असरले गर्दा सिर्जेको समाजमा महिलाहरुलाई बच्चा जन्माउनकै लागि बन्दक बनाएर चरम भन्दा चरम यातना दिइएको दृश्यहरु देखाइएको छ। यो किताबलाई युएस तथा क्यानाडाका धेरै स्कुलहरुमा ब्याण्ड समेत गरिएको छ। ओझाले यो उपन्यासमा युद्दको ट्रमाले गर्दा बबन्सिहको दिमागमा परेको असर र थेरापिस्ट संग कुरा गर्दा उसले सम्झेको घटनाहरुको बर्णनलाई शुरुदेखि नै समानान्तर किसिमले अगाडी बढाएका छन्। यो प्रयोग आफैमा चुनौतीपूर्ण पनि छ। उनै  क्यानेडियन लेखिका  मार्गरेट आटउडले अर्को विश्व प्रशिद उपन्यास "एलिस ग्रास" मा यो शैलीको प्रयोग गरेकी छन् जसमा उपन्यासको मुख्य पात्रले थेरापीष्टसंग बिगतमा भएका बिभत्स घटनाहरुको  बर्णन गर्दछिन। 

लेखकले बिषयबस्तुलाई रोचक किसिमले प्रस्तुत गरेका छन्। युद्धको नेचरको बारेमा बर्णन गर्न चेस खेलको एनालोजी प्रयोग गरेका छन्। बिद्रोही संगठनको  राजाको लागि छापामारहरु सैनिक र दरबारको राजाको लागि शाहीसेनाले ज्यान आहुति दिन परेको अथार्थ चित्रण गरेका छन्। त्यो बाहेक उनले बिचबिचमा कतै मिथक प्रयोग गरेका छन् भने कतै यौन मनोविज्ञान घुसाएका छन् जसले गर्दा कथा बाचन रोचक बनेको छ।एकदिन राति बबनसिंहले सपनामा उर्मिलासंग छोरा प्रल्हादको बारेमा सोध्छ। उर्मिलाले छोराले समग्र आधुनिक हतियारलाई निस्तेज पार्ने मेशिन हो या शुत्र बनाउदै छ भन्छिन्। यसले के देखाउछ भने लेखकले प्रल्हादलाई भविष्यको एक आशाको प्रतिकको रुपमा प्रतुत गरेका छन्। उनि चाहन्छन भविष्यमा कुनै यस्तो प्रविधिको बिकास होस् जसले सम्पूर्णखाले हतियारलाई निस्तेज पार्न सकोस। तर यस्तो गम्भीर कुरा गर्दा गर्दै उट्पट्याङ्ग पनि  फ्याट्ट घुसाउछ्न कि उर्मिलाले कुरा गर्दा गर्दै उसको गुप्ताङ्गलाई च्याप्प समातेर भन्छे ,' साइन्स मास्टरको छोरा ठ्याक्कै बाउजस्तो छ। के सोंचेर घोच्याथेउ कुन्नि ?"  यस्तै यस्तै कुराहरुले कैयौ पल्ट आँशुलाई बिचमै रोकेर खित्का छोडेर हँसाउन समेत सफल छन् लेखक। 

समग्रमा यो उपन्यास युद्धको बिरुद्दमा तथा शान्तिको पक्षमा उभिएको स्तम्भ हो। धर्मयुद्ध, विश्व युद्द तथा गृहय युद्द जेसुकै भएपनि त्यसले गरेको जन धनको तुलनामा त्यसका उपलब्धिहरु नगन्य हुन्छन। यदि दशबर्षे जनयुद्दको परिणाम राम्रो हुन्थ्यो भने आजको नेपालि समाज यति कुरुप हुदैनथ्यो। लेखकले उपन्यासको अन्यमा सिर्जना गरेको 'डिस्टोपियन' समाज जस्तो हुदैनथ्यो। युटोपियन समाजको कल्पना गरेर शुरु भएको माओबादी द्वन्दले आखिर अपाङ्ग समाजको निर्माण गर्न पुग्दछ। 

भाषा उत्कृष्ट छ।घटनाहरु काल्पनिक हुन् या सत्य तथ्यको आधारमा लेखिएका हुन् त्यो लेखक आफैलाई थाहा होला। यो इतिहाँस हैन, उपन्यास हो। इतिहाँस शक्तिको बलमा लेखिन्छ। सत्य तथ्य आबश्यकता अनुरुप तोडमोड गरिन्छ। यसमा बिम्बहरुको प्रयोग बेजोड छ। पढ्दै जाँदा युद्दको बारेमा बनाइएका डकुमेन्ट्री वा कुनै हलिउडको सिनेमा हेरे झैँ लाग्छ। उपन्यासको अन्त्यतिर लेखक कतै अलमलाएका हुन् कि जस्तो भाँन भयो मलाई। तर मैले कुरो नबुझेको पनि हुन सक्छ। चन्द्रकलाको कथा अलि बढी नै हाइपोथेटिक  भयो कि भन्ने लाग्यो। समग्रमा यो  उपन्यास दमदार छ।  त्यसैले त  "ऐठन" ले विसं २०७९ को मदन पुरस्कार समेत जित्न सफल भयो। पढ्नेको मुटु काप्यो, लेख्नेको हात काप्यो कि काँपेन होला भन्ने पढुन्जेल लागिरह्यो। 

 बेरोजगार भएको महिनादिन पुग्न लाग्यो। अर्को मैनाको एक तारिक भाडा तिर भनेर ढोकामुनि बाट कागजको चिर्कटो कराउदै भित्र छिर्छ। फ्रिज रित्तो छ। छोराको लागि दुध किन्न पनि टाउको कनाउन पर्ने भयो। हिजो दिनभरी काम खोज्न भनेर निन्च दाँत देखाउदै कहाँ कहाँ पुगिन। उनीहरुले पनि निच्च दाँत देखाएरै फर्काउछन। मेरो अनुहार देखेर बुढी पनि ठुस्किन लागिसकेकी छ। "अरुले त काम भेटेकै छन् , तपाइले चै किन नभेटेको ?"  छि ! कति रुखो स्वरमा सोधेकी। यत्ति कुरो राम्रै मुखले सोधेपनि त भैहाल्थ्यो। 

म फेरी काम खोज्न निस्के। हिजो प्रिन्ट गरेका दर्जन भन्दा बढी रिजुमीहरु सकिसकेछन्। चोकमा चाइनिजको फोटोकपी पशलले राम्रै ग्राहक भेटेको छ। मैले काम नभेटाउनु मै फाइदा छ जस्तो गरेर हेर्छ। निस्कदै गर्दा काने टोपी र असनको नर्थफेस ज्याकेट लगाएर अमर पनि छिर्यो भित्र। उसले पनि अझै काम भेटेको छैन। एकैदिन हिंउले ढाकिएको मदेश छिरेका हामि। उसले पनि एक दर्जन जति बायोडाटा फोटोकपी गर्यो। त्यसपछि बाघले लागेको  बाख्रा खोज्न लागे झैँ जागिर खोज्न। 

त्यहाँदेखि नजिकै रक्सिको दुकान रैछ लिक्वर स्टोर। भित्र छिर्यौ। 'काम छ भनेर सोध्नासाथ 'गो गो अदर स्तोर, नो जब', भन्दै हामीलाई जतिसक्दो त्यहाँबाट बाहिर पठाउन चाह्यो। हामि बाहिर निस्क्यौ। ढोकैमा प्लास्टिकको झोलाभरि बियरका रित्ता क्यान बोकेर एकजना बुढो बुढो मान्छे उभिएको थियो। 

" क्यान आई ह्याब अ सिगरेट, प्लिज", उसले हात हामीतिर सोझ्यौदै भन्यो। हामि त छक्क पर्यौ। यहाँ पनि यसरि माग्ने हुन्छन भनेर। "छैन" भनेर त्यहाँबाट फटाफट अगाडी गयौ। 'ह्याब अ ग्रेट डे", उसले चिच्याउदै भन्यो। 

'मागेकोबेला पैसा नदिदा हाम्रातिर त सत्तोसराप गर्थे माग्नेले, यता त उल्टै शुभदिन भन्दा रहेछन ' हैन त अचम्म', अमरले भन्यो। त्यसपछि सफेत धुलो नुन जस्तो हिंउलाई बुटले पन्छाउदै अगाडी बढ्यौ। सडकमा पेटिमा मान्छेहरु  खासै हिडेको छैनन्। बाटोमा भने गाडीहरु एकनासले कुदिरहेका छन्। सुनसान सडकको पेटीमा गाडी गुडेको आवाज खोला सुस्यायझैँ सुनिन्छ। हिड्दा हिड्दा एउटा कंगारुको साइनबोर्ड राखेको ठाउमा पुगिएछ। सिसाको भित्तोमा  भनेर हायरिङ्ग  लेखेको थियो।ढोकामा गएर घन्टी थिच्यौ। एकजना मोटो न मोटो मान्छे रातो टिसर्टमा ढोकामा आयो। हामीलाई देख्नासाथ् उसले कुरो बुझेछ क्यारे भित्र पनि बोलायो नसोधी। 

'यु गाइज लुकिङ्ग फर जब ', उसले हामीतिर आँखा डुलाउदै उसले भन्यो। हामीले उसलाई रिजुमी दियौ। राम्रोसंग नहेरी उसले हामीलाई भित्र एउटा कोठामा लगेर बस्न भयो। त्यहाँ एउटा प्लास्टिकको टेबुल र  चार पाँचवटाजति प्लास्टिक कै कुर्ची यात्र तत्र थिए। भित्तामा एउटा ह्वाइटबोर्ड समेत झुन्डिएको थियो। एकैछिनमा उसले हामीलाई एउटा कागतमा केही म्याथका प्रश्नहरु ल्याएर दियो। प्रश्नहरु सामान्य जोडघटाउ सम्बन्धि थियो। अन्तिममा एउटा कंगारुको तस्बिर थियो। त्यसको अर्थ लेख्न पर्थ्यो। दुबैजनाले गलत उत्तर लेखिएछ। पछि आएर उसले भन्यो, त्यो डोमो नाम गरेको पेट्रोल पम्पको लोगो हो जसको अर्थ पम्पमा कस्टमर देखेपछि कंगारु झैँ उफ्रिदै गएर गाडीमा तेल भोर्दिने। झ्यालका सिसा पुछिदिने हो। हामिलाई के काम हो मेसो नै थिएन त्यतिन्जेल। उसले त्यसो भएपछी तेल भोर्नि काम रहेछ भन्ने पक्का भयो। 

उसले हामीलाई बधाई दियो पास भएकोमा। त्यसपछि हामीसंग सिनकार्ड माग्यो, र एक एक वटा फर्म भर्न लगायो। उसले जे जे भन्यो त्यसै त्यसै गर्यौ। जागिर मिलेकोमा कुरै नबुझी मन खुशी भएको थियो। उसले भित्रबाट जुटका बोराजस्ता गरेका राता सिरदेखि पाउसम्म ढाक्ने कपडा लिएर दियो।  त्यसपछि एउटा कागतमा ठेगाना लेख्यो र भोलिपल्ट बिहान त्यहि  ठेगानामा जान भन्यो। हामि खुशी हुदै घरमा गयौ। 

अर्को दिन आठ बजे काममा पुग्न पर्ने। पाँच बजे नै निन्द्राले छोड्यो। बाहिरको तापक्रम माइनस पच्चिस डिग्री सेल्सियस थियो। बेलुका नै दुइचारवटा रोटी प्लास्टिकको डिब्बामा राखेको थिए। छेउमा अलिकति गोबीको तरकारी पनि।  त्यहि झोलामा राखेर निस्के।  बसलाग्ने ठाउ पुग्नलाई दश पन्द्र मिनेट जति लाथ्यो। गुगल म्याप हेर्ने बानि थिएन। बस लाग्ने ठाउमा पुगेपछि बाटोको कुन साइडमा बस्ने निकै दोधार हुदो रहेछ। छ बजे नै मेकावन युनिभर्सिटिको मेन गेटमा पुगे। एकछिन बस कताबाट आउछ भन्ने पत्ता लाउने सकिन। पाँचसय मिटरसम्म मान्छे त के चारो मुसो समेत थिएन। त्यातिकै वारिपारि गर्दै गरे। हावा तिब्र गतिमा चलेकोले सिरेटोले टाउको झनन बनायो। त्यतिबेला एकजना मान्छे चिच्याउदै त्यतै आयो। उसंग मेरो आँखा जुध्न गएछ। 'फकिंग इन्डियन भन्दै नराम्रो गालि गर्यो। अर्काको देश भर्खर भर्खर आएको छ के बोल्नु के नबोल्नु भयो। अलिक भित्तोतिर गएर अर्कोतिर हेरेर बसे। करिब पन्द्र मिनेट कुरेपछि बल्ल बस आयो। हातखुट्टा त झर्ला झैँ भएको थियो। बसमा चढेपछि बल्ल राहत मिल्यो। बसमा जम्मा दुइतिनजना मात्रै थिए। पछाडीको सिटमा गएर बसे। 

आठ बजे काममा पुग्नुपर्ने मान्छे सात बजे नै पुगे। बसबाट झर्नें बितिकै डोमो लेखेको कंगारु साइन देखियो। अब कता जाने ? त्यहि जाउ भने एक घण्टा पहिले के जानु। के भन्लान भन्ने लाग्यो। नजिकै बस स्टेसन रहेछ। त्यतै छिरे। जसरि भएपनि जाडोबाट बच्नु थियो। स्टेसन भित्र पनि खासै मान्छेहरु थिएनन्। उता नेपालमा स्टेसन भनेपछि त मान्छेको भिड हुन्छ। यता भने घरबास नभएकाहरु जाडो छल्नको लागि स्टेसन भित्र बस्दा रहेछन। उनीहरुको अनुहारमा झुक्किएर हेरिएला र अघिको झैँ गालि खाइएला भन्ठानेर उनीहरु भन्दा अलि टाढा गएर बसे। समय काट्न निकै गाह्रो भयो। आधा घण्टा पछि लागे काम गर्ने पेट्रोल पम्प तिरै। दुइ तीनवटा गाडीले तेल भोर्दै थिए। पेट्रोल पम्पको ढोकामा गएर यसो भित्र हेरे। दुइजना मान्छे मुस्किलले अटाउने काउन्टर भनौ या दुकानको स्पेस थियो। एकजना मोटी मोटी काली आइमाई ग्राहकसंग कुरा गर्दै थिई। एकछिन बाहिरै उभिए। ग्रहक गैसकेपछि भित्र हेरेर आफु काममा आएको बताएँ। उसले नाम सोधी र भित्र बोलाइ। त्यहाँ बस्नको लागि कुर्ची समेत थिएन। उ उभिएकी थिई। उसंगै ठोक्किए भित्र पट्टिको स्टोर प्लस ट्वाइलेट रुममा छिरे। त्यहि कुनामा झोला राखे, बल्ल बल्ल पहेलो जम्फ़रजस्तो बाक्लो न बाक्लो रातो ड्रेस लगाएँ।

 आइमाई हँसिली थिई। काली भएकोले मेरो दिमागमा त्यो कुनै अफ्रिकन देशकी होली भन्ठाने। परिचय गर्दै गर्दा उसले आफु जमैकन भएको कुरा गरी। अली बढी स्मार्ट हुन खोज्दा मैले कुरो बिगारे। उसले सोधेकी थिई पहिले, "डु यु नो द कन्ट्री जमैका?"  "यस, इट्स इन अफ्रीका।" पछि आफैलाई लाज लाग्यो। त्यसपछि यदि मैले कसैलाई "डु यु नो नेपाल?" भनेर सोध्दा 'थाहा छैन भन्दा कहिले पनि चित्त दुखेन। जसले पश्चिमा साहित्य पढेर, अफ्रिकन अमेरिकन साहित्यमा मास्टर्सको थेसिस लेखेर क्यानाडा सम्मको यात्रा तय गरिसकेको छ त्यसलाई जमैकाको बारेमा थाहा छैन भने इन्डिया र चाइनाको बिचमा लुकेको देशको बारेमा उनीहरुलाई थाहा नहुनु कुनै नौलो थिएन।